تزئینات گچبری در معماری و جایگاه گچبری مدرن بخش اول

تزئینات گچبری در معماری و جایگاه گچبری مدرن بخش اول

تزئینات گچبری در معماری و جایگاه گچبری مدرن مطلبی است که قصد داریم در این مطلب و مطالب آتی سایت گچبری مدرن تندیس رسام نفس به آن بپردازیم پس با ما همراه باشید تا مرور بر دانش گچبری مدرن و این هنر بسیار چشم نواز داشته باشیم.

از گذشته تا گنون گچبری از هنر هایی بوده که همراره در ساختمان ها معابد ، مساجد ، مدارس و … از آن استفاده میشده و هنری است که از مد نیافتاده و نخواهد افتاد اما همواره طرح ها و ایده های جذاب تری به آن افزوده میشود .

هنر گچبری مدرن نیز سال هاست که دیگر در کنار گچبری سنتی و کلاسیک در حال استفاده است و این روز ها افراد زیادی به دنبال آموزش گچبری مدرن و یا اجرای گچبری مدرن برای ساختمان های خود هستند .

هنر گچبری

هنر ایران از آغاز حیات خویش تا دوران ،اسلامی دگرگونیهایی عظیم را شامل گشته است.

دوران اسلامی از مهمترین دوره های هنر ایران است که در آن بسیاری از هنرها تحت تأثیر آیین اسلام، دستخوش تحولات و پیشرفتهای چشمگیری گشتند مثلا برخی از طرح های پرتره ی چهره و آناتومی و اندام و … حذف شده و جایگاه خود را به گل بوته و … دادند شاید این امر یک ضعف بشمار بیاید اما گاهی هر هنری دستخوش تحوالات اجتماعی میشود .

یکی از هنرهایی که در این دوره بسیار مورد توجه قرار گرفت، هنر گچبری می باشد که آثار زیادی از آن در قالب تزیینات معماری بر جای مانده است.

این هنر در میان هنرهای مختلف قرون اولیه ،اسلامی جایگاهی ویژه دارد و به عنوان الگو و پیش زمینه ای جهت شاهکارهای گچبری دوره های بعد از خود خصوصاً سلجوقیان محسوب می گردد.

در این مقاله، نمونه های تزیینات معماری موجود که در این برهه از زمان با استفاده از گچ اجرا شده اند.

شناسایی شده و روند شکل گیری گچبری در قرون اولیه اسلامی ایران قرن اول تا پنجم (ه.ق).

اثر پذیری آن از هنر گچبری پیش از اسلام در ایران و خارج از ایران و شباهتها و تفاوتهای آنها و همچنین اثراتی که از دین مبین اسلام پذیرفته بررسی گشته است.

با توجه به تعداد زیاد آثار گچبری و تزیینات گچی باقی مانده از این دوران که تاکنون از این نقطه نظر مورد بررسی جامع قرار نگرفته است

سعی نا شده تا بر اساس نمونه های شاخص موجود به معرفی و بررسی تزیینات گچبری قرون اولیه اسلامی ایران پرداخته شود.

گچبریهای قرون اولیه ،اسلامی تحت تأثیر فراوان تزیینات گچبری ساسانیان قرار گرفته است که نمونه این تأثیرات را در گچبریهای سبک سامرا قرن سوم هجری) می توان مشاهده کرد.

واژگان کلیدی:

ایران قرون اولیه

تزیینات معماری

گچبری

نقش برجسته کار با گچ

اساتید هنر اصفهان

مقدمه تزئینات گچبری در معماری

از قرنها پیش تا به امروز در ایران آثاری بیشمار در زمینۀ معماری و تزیینات وابسته بر آن به جا مانده است که هر یک از آنها به نوعی یادمان و یادگار مردم هنرمند و هنر دوست این مرز و بوم و بیانگر ذهن خلاق هنرمند نحوۀ نگرش زندگی و اعتقادات مردم زمانه خود است.

مصالح مورد استفاده و همچنین نوع بهره گیری از تزیینات در ادوار مختلف، در هر دوره متفاوت بوده است.

شاید در هیچ سرزمینی مانند ایران کشف مصالح و فنون جدید با چنان علاقه مندی و دانش مورد بهره برداری قرار نگرفته است. در این بین، گچ به عنوان یک ماده سازنده و انعطاف پذیر از قرون متمادی پیش از اسلام توسط هنرمندان ایرانی مورد آزمون و استفاده قرار گرفته تا این که در دوران اسلامی شاهکارهایی گوناگون با این ماده به وجود آمد که در نوع خود بی نظیر هستند.

با توجه به بررسیهای صورت گرفته موجود در زمینهٔ معماری ایران و تزیینات وابسته به آن، این نکته کاملاً روشن است که متخصصان این امر چون

آرتور

ا پوپ (۱۳۷۰ ش)

آندره گدار (۱۳۷۷ش)

هیلن براند (۱۳۷۷ش)

ویلبر (۱۳۴۶ش)

و دیگران

تنها به توصیف کلی پیشرفت این هنر در دورانهای مختلف اشاره کرده و به شناسایی و معرفی برخی از تزیینات شاخص آنها پرداخته اند تریینات دوره ساسانی و متعلق به معماری پیش از اسلام توسط محققان داخلی و خارجی مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته اند و تزیینات گچبری ابنیه قرون اولیه اسلامی غالباً کوچک شمرده شده و آنها را اقتباسی خُرد از تزیینات دوران قبل از خود می دانند.

از دوره اسلامی تزیینات گچبری دوران سلجوقیان و ایلخانیان نیز مورد شناسایی قرار گرفته اند، و در این میان تزیینات گچبری ایلخانی به طور مشخص توسط ویلبر بررسی شده اند.

با این وجود بررسیهای صورت گرفته کافی نیستند و هنوز هم نیاز به تحقیقات موشکافانه تر دارند.

پیشرفت گچبری مدرن در طی سال های متمادی پیش از اسلام و اسلام

بنابراین در این مقاله تلاش شده است به شناسایی بناهای متعلق به قرون اولیه اسلامی

از قرن اول هجری تا پیش از شکل گیری حکومت سلجوقی در ایران که دارای تزیینات گچبری هستند پرداخته شود

و روند شکل گیری، تأثیر ادوار – گذشته و ، و ترکیب آن با آمیزه های ارزشمند اسلامی بررسی می گردند.

۱ – تاریخچه کاربرد گچ در ایران پیش از اسلام شواهد باستان شناسی نشان میدهند که قدیمی ترین کاربرد گچ در معماری ایران به صورت لایه اندود بوده است.

از نمونه های کهن میتوان به مقابر پادشاهان عیلامی در اطراف زیگورات چغازنبیل» و محوطهٔ «هفت تپه» و «تپه گاورا» اشاره نمود.

در تپه گاو را پوششهای مختلف گچی رنگی قرمز، قهوه ای و سفید در عصر هخامنشی تزیینات بیشتر به صورت حجاری بوده

اما نمونه های اندکی از گچ در قسمتهایی از تخت جمشید به دست آمده است

از آن جمله در کف بعضی از کاخهای تخت جمشید که مخلوطی از گچ به ج و شن و سنگ ریزه به شکل بتن ساخته شده است.

در تالار ۹۹ ستون خزانه نیز مقدار زیادی گچ در حفاریها به دست آمده

که به احتمال زیاد به صورت اندود گچ رنگین بر روی ستونهای چوبی به کار رفته است.

(شاپور شهبازی، ۱۳۸۴ ش ص ۱۹۹ همچنین کتیبه ای گچی به شکل مقعر در کاخ داریوش یافت شده است

(پرادا، ۲۵۳۷ ص (۲۲۳ و در حفاریهای کاخ اردشیر اول در میان مصالح ساختمانی قطعاتی از گچ به رنگ سبز خاکستری، آبی روشن و سفید به دست آمده که برای پوشش دیوارهای خشتی به کار رفته بود (تیلیا، ۱۳۷۲ش: ص ۲۹۳-۲۹۲)

خلال حملهٔ یونانیها به ایران عصر سلوکیان) استفاده از گچ گسترش پیدا کرده تا این که در بناهای دوره پارتی و در نقاط مختلفی مانند ابنیه کوه خواجه استفاده فراوان شد.

بررسی آثار بازمانده از دوران پیشین نشان میدهد که هنر گچبری توسط سلوکیان از هنر یونانی اخذ شد

و در عصر اشکانی روشمند گردید و از اسلوب ویژه برخوردار گشت انصاری، ۱۳۶۶ ش ص ۳۲۲ شراتو و بوسایلی، ۱۳۷۶ش: ص ۳/ کیانی، ۱۳۶۶ ش ص ۸۶)

 تزئینات گچبری در معماری در عهد ساسانی تقریباً همۀ هنرها رونق و پیشرفت فوق العاده ای داشتند

اما برخی شاخه های هنری مانند معماری، مجسمه سازی و گچبری که در ارتباط مستقیم با هنر تشریفاتی و درباری بودند

از توجه و خلاقیت بیشتر برخوردار شدند.

در این دوره دیوارهای ضخیم ابنیه با گچ اندود شده و از خصوصیات تزیین آنها، نقشهای برجستهٔ بزرگ بود

که جدا از طرحهای گلدار شامل تصاویر حیوانی و انسانی نیز می گردید.

گچبری در دوره ساسانیان یکی از معتبرترین و تأثیر گذارترین هنرهای این عهد است

و نمونه های به کمال رسیده ای از آثار گچبری ارائه شده اند

که شامل طرحهای گیاهی از جمله ساقه، برگ مو و خوشه انگور می باشد

،انصاری ۱۳۶۶ ش ص ۳۲۲۳۱۹ ،پوپ ۱۳۸۲ ش ص ۱۴۷ و .

(۱۴۸ کاخهای ساسانیان اغلب با سنگ و ملات گچ ساخته شده اند که با گچبری ،عالی موزاییک نقاشی تزیین شده اند.

هنر گچبری در این دوران، دیوارها را در تصرف خود میگیرد.

بخشهایی که بیشترین تزیینات را به خود اختصاص داده اند

شامل سقفها، وروديها طاقچه ها، ستونها، دیوارها گنبدها ،ایوانها ازاره ها و قرنیزها بودند

مجموعاً سه گروه موتیف به صورت ،هندسی گیاهی و کتیبه دارد که بهترین قسمت آن محراب است.

محراب دارای سه طاق نما است که یکی بر بالای دیگری قرار گرفته است.

هر یک از دو طاق نمای بالاتر، به روی دو ستون نما قرار گرفته و شامل طرحهای گیاهی از جمله پالمت،

نقوش کاجی شکل و برگهای کنگری است.

به علاوه در طاق نمای سوم از موتیف خوشه های انگور و برگ مو نیز استفاده شده که شبیه به سبک الف سامرا است

از آنجا که فراوانی آرایشها در تزیینات مشخصه ای ایرانی است

تزیینات محراب نیز از روش تکرار طرحها و نقشها به وجود آمده است.

در این روش، نقوش به علت تکرار از تنوع کمتری برخوردار بوده که در عین گستردگی، پیچیدگی در آنها دیده نمی شود.

بر پیشانی محراب، کتیبه ای بر روی طاقهای اطراف بالای محراب در ابعاد بزرگ به خط کوفی برگدار وجود دارد.

این کتیبه عناصر گیاهی ساده مانند نیم پالمتهای سه ،لبی در انتهای دسته های حروف به چشم می خورد.

سابقۀ پالمتهای سه لبی و پنج لبی به معماری پیش از اسلام باز می گردد.

این پالمتهای سه لبی، نقوش گچبریهای تیسفون عصر ساسانی را به خاطر می آورند

هنرمند دسته ها و پایه های حروف را به جای برگچه های دوره ساسانی به کار برده و کوفی برگ دار را آغاز کرده است

مجموع این محراب چه از نظر تکنیکی و نحوه اجرا و چه از نظر به کار بردن نقش و نگار بر هنر گچبری غنی دوران ساسانی متکی میباشد که شبیه به هر سه تکنیک گچبری سبک شماره ۱۳ و ۱۴ ) (زمانی، ۱۳۵۵ش، ص ۱۵۲-۱۴۲).

ادامه مطلب تزئینات گچبری در معماری و جایگاه گچبری مدرن را در مطالب بعدی پیگیری نمایید